Kök Hücre Nakli ve Hakkında Genel Bilgiler Kök Hücre Bağışı

Kemik iliği/kök hücresi nedir? Kemik iliği / kök hücresi, kemik iliği ve kan hücrelerini üreten hücrelere denir. Kan hücreleri dokulara oksijen taşıyan ya da mikroplara karşı vücudu savunan ve kanamadan koruyan hücrelerden oluşur. Kemik iliğinin çalışmaması durumunda kan hücrelerinde azalma olmakta ve hastanın hayatı tehlikeye girmektedir. Kemik iliği/kök hücre nakli nedir? Kök hücre nakli, önce hastanın kemik iliği tamamen veya kısmen boşaltılarak, doku grubu uyumlu ve tamamen sağlıklı bir kişiden alınan kök hücrelerinin buraya yerleşmesi, çoğalması ve sonuçta habis ve selim birçok hastalıkların ortadan kaldırılması işlemlerinin tümüne denilir. Nakil amacıyla kullanılan kök hücreler kemik iliğinden, kandan veya göbek kordonundan elde edilebilir. Nakil işlemi için başlangıçta sadece kemik iliğinden kök hücre elde edildiğinden işlem geleneksel olarak kemik iliği nakli olarak adlandırılmışsa da kemik iliği dışında da kök hücre elde edilebildiğinden günümüzde hematopoetik (kan yapıcı) kök hücre nakli (HKHN) deyimi tercih edilmektedir. Kök hücre nakli bazı habis kan hastalıkları ve kemik iliği yetmezlikleri ile doğumsal kan hastalıklarının tedavisinde başvurulan yöntemlerden biridir. Hastaya başka birisinden kan yapıcı kök hücre verilerek yapıldığında allojeneik kök hücre nakli, kendi kök hücrelerinden yapıldığında otolog kök hücre naklinden söz edilir. Hastaya hangi tip nakil yapılacağı hastalığın tipine veya mevcut durumuna göre karar verilir. Alıcı –verici arası uyum ne düzeyde olmalıdır? Başkasından yapılan nakillerde öncellikle tam uyumlu, tam uyumlu (8/8) verici yok ise tama yakın (7/8 veya 9/10) veya kısmi (yarı yarıya uyum=haploidentik) doku uyumlu vericilerden yararlanılır. Bu kişiler öncelikle aile bireyleri veya uygun aile bireyi vericisi yok ise akraba olmayan vericiler olabilir. Göbek bağı kanından yapılan nakillerde ise uyum 6/6, 5/6 veya 4/6 düzeyinde olabilir. Ancak burada seçim de ek olarak bankalardaki kordon kanlarının hücre miktarı, saklanma yılı vb başka özellikler ile HLA uyumu birlikte değerlendirilir. Nakil için Kök Hücreler Nasıl Elde Edilir? Nakil amacıyla kullanılan kök hücreler üç kaynaktan elde edilir: Kemik iliği, kandan veya göbek kordonu. Allojeneik kök hücre nakillerde yukarıdaki kök hücre kaynaklarına hangisinin kullanılacağı hastanın altta yatan hastalığı, hastalık durumu, verici özellikleri ve verici tercihine göre belirlenir. Otolog nakillerde (kendinden olan) tercih edilen kök hücre kaynağı genellikle kandan elde edilir. Hastanın kendi kanından kök hücre toplanacaksa otolog nakillerde, hastadan kök hücreler hastalığın en uygun olduğu dönemde, eğer allojeneik nakilse sağlıklı vericiden toplanır. Kök hücreleri kana çıkarabilmek için tek başına büyüme faktörü 4-6 gün süreyle uygulanır. Hastadan otolog nakillerde kök hücre toplamadan önce kemoterapi de kullanılabilir. Otolog nakillerde toplanan hücreler aylar hatta yıllarca nakil gününe kadar nakil merkezinin ilgili biriminde özel yöntemlerle saklanır. Allojeneik nakillerde genelde hücreler hemen nakledilir. Mevcut Sistemde Verici (Donör) Saptama Yöntemi Allojeneik kök hücre nakli yapılacak hastalar için halen aile içi verici taramasında uygun verici saptanamaz ise genişletilmiş aile taraması (aile dışı akrabalar) için 25- 30’a kadar kişi sosyal güvence kapsamında testlere tabi tutulabilmektedir. Bu tarama sırasında da bulunamaz ise uygun verici için önce kayıtlı ulusal veriler arasından uygun verici olup olmadığına bakılır. Ulusal kayıtlarda da verici saptanmaması durumunda uluslararası doku bilgi bankalarına başvurulmakta ve tarama yapılabilmektedir. Akraba dışı verici taraması için naklin yapılacağı merkez tarafından ülkemizde bulunan tarama merkezlerinden birine nakil merkezi tarafından başvuru yapılmaktadır. Ülkemizde toplam 2 adet tarama merkezi vardır. Birincisi İstanbul Üniversitesinde TRİS ve diğeri Ankara Üniversitesinde TRAN’dır. Bu merkezler aynı zamanda kök hücre bağışçılarının da kayıtlarını yapan gönüllü verici merkezlerine sahiptir. Yine bu Tıp Fakültelerinin bünyesinde Avrupa Immunogenetik Derneği tarafından akredite doku tiplendirme laboratuvarlarında gönüllülerin tiplendirilmesi gerçekleştirilmektedir. Tüm bu verici belirleme giderleri sosyal güvence altında gerçekleşmekte fakat ulusal veri sistemine kayıtlı donör sayısı yeterli olmadığından ülke içinden verici bulma olasılığı düşük olup, uluslararası taramalar ise hem zaman alıcı olmakta hem de muhtemelen genetik farklılıklar nedeniyle uluslararası taramada her hasta için uygun verici belirlenememesine yol açmaktadır. Ülkemizdeki gönüllü vericilerin sayıları www.bmdw.org dan izlenebileceği gibi www.kokhucrebagisla.com adresi de bilgi için kullanılabilir. Donör Adayı Olmak İsteyenler İçin Gerekli Bilgiler Nasıl akraba dışı kök hücre vericisi olunur? 18 ile 55 yaş arası, en az 50 kg ağırlığındaki her sağlıklı kişi kök hücre vericisi olabilir. Bu koşulların sağlanması, kişinin belirli sağlık niteliklerini taşıdığı anlamına gelmektedir. Böylece yapılan bağış da nitelikli olacak ve doğal olarak hastaya yapılan kök hücre naklinin başarıyla sonuçlanma şansı yükselecektir. Donör (verici) adaylarının özellikle bulaşıcı hastalık, bağışıklık sistemi hastalıklarına sahip olmaması gerekmektedir. Verici adayı olanlar doku tipi özelliklerine bağlı olarak binde bir veya milyonda bir olasılıkla gereksinimi olan bir hastaya uygun bulunabilirler. Bu nedenle kayıt sisteminde yıllarca kalmaları gerekebilir. Bu nedenle verici olmak isteyenlerin sisteme kayıt aşamasında en fazla 50 yaşında olması istenir. Gönüllü vericiden kayıt sırasında neler talep edilir? Gönüllü vericiden 5ml’lik küçük iki tüp kan örneği alınır ve kendisi tarafından Kemik İliği/Kök Hücre bilgilendirilmiş onam formu doldurulur. Vericinin kanı incelendikten (hastalar ile uyumu belirleyecek olan doku tiplendirilmesi testleri) sonra kişi Akraba Dışı Doku bankasına gönüllü verici olarak kaydedilir. Bu son derece pahalı olan testlerin bedeli genel sağlık sigortası kapsamında karşılanmamaktadır. Ancak TRAN da DPT ve Ankara Üniversitesi destekli bir proje kapsamında gönüllülerin doku tiplendirilmeleri halen yapılabilmektedir. Bu konudaki güncel bilgiler www.kokhucrebagisla.com dan izlenebilir. Gönüllü verici kaydı bulunan kişinin bir hastayla uyumlu bulunması durumunda ne olur? Gönüllü verici kaydı bulunan kişilerin doku grupları Akraba dışı verici tarama merkezlerine gelen hasta başvuruları ile bilgisayar ortamında eşleştirilir eğer uyumlu bulunan bir verici saptanırsa Akraba Dışı Gönüllü Verici merkezi tarafından kendilerine ulaşılır. Eğer gönüllü birey hala bağışlamayı kabul ediyor ve sağlık durumu buna uygun ise daha ileri tetkik için çağırılır. Bu ileri tetkiklerin yapılmasının nedeni doku tipleme testlerinin istenen düzeyde değilse genişletilmesi ve bu arada da bir kez daha çalışılarak doğrulatılmasıdır. . En uygun olan vericinin belirlenmesini takiben, sağlıklı olduğunu kanıtlamak için muayene ve tetkikler başlatılır. Ancak her zaman hastalar bu kadar şanslı olmayabilir. Dünyadaki 20 milyona yakın gönüllü arasında bile uygun (10/10, 8/8, 7/8 veya 9/10) birisi bulunamayabilir. Bu durumda doku uyumunun tam olması gerekmeyen kaynaklar olan göbek kordon bağı, anne-baba gibi ebeveynler den kök hücre temin edilebilir . Ancak bu nakillerin başarı oranları doku uyumu tam kardeş veya akraba dışı vericiler kadar yüksek değildir. Kemik iliği / kök hücresini nasıl vereceksiniz? Akraba dışı verici tarama merkezinin saptadığı adaylardan en uygun olanının hastanın nakil doktorları belirledikten sonra, ilik bankasına hastaları için uygun buldukları kök hücre kaynağını bildireceklerdir. Bu kemik iliği veya kan olabilir. Ancak son karar verici adayınındır. Kök hücre elde etmek için kemik iliği ya da kan kök hücrelerinin nasıl elde edildiği bilgilendirilmiş onamda yer alır. Bu farklı seçenekler aşağıda da özetlenmiştir. Kemik iliği nasıl alınır? Ameliyathanede steril koşullarda, genel anestezi altında yapılır. Vericinin leğen kemiğinden özel iğneler aracılığı ile alınan kemik iliği bir-iki torbaya aktarılır. Yani işlem herhangi bir operasyon ve dikiş gerektirmemektedir. Ancak işlem sırasında vücuttan eksilen kanı yerine koymak için verici adayının kendisinden bir(kaç) hafta önce alınan kan bu sırada kendisine geri verilir. Bazen kan bankasından ek kan istemi gerekebilir. Çevre kanından kök hücre nasıl toplanır? Yukarıdaki tarif edilen klasik kemik iliği alım yöntemi dışında artık daha sık kullanılan bir yöntem daha vardır. Bu yöntemde 4-6 gün süreyle kök hücreleri kana çıkaran ve cilt altına günde iki kez uygulanan bir ilaç uygulaması yapılır. Daha sonra trombosit bağışı yapar gibi kemik iliği hücreleri bir makine aracılığı ile kandan toplanmaktadır. Bu işlem bir veya iki gün boyunca her biri 2 saate yakın sürebilir. Anestezi gerektirmez. Kordon kanı kaynaklı kök hücre nasıl elde edilir? Kordon kanı kaynaklı kök hücreler doğum esnasında bebeğin göbek kordonundan elde edilir. Allojeneik kök hücre nakli için kullanılmak üzere kordon kanı bankalarında saklanır. Kordon kanı nakillerinde de doku uyumu aranmaktadır. Kordon kanı nakline genellikle doku uygun akraba veya akraba dışı vericisi olmayanlarda tercih edilmektedir. Doğumlar sırasında çöpe atılan bu çok önemli kök hücre kaynağının değerlendirilmesi ve bankalarda saklanması ile yukarıda tanımlanan işlemlere gerek kalmadan çok hızlı bir şekilde kök hücre nakline gidilebilir. Ancak bu ürünün hacminin çok az olması kısıtlayıcı bir özelliktir. Halen ülkemizde akraba dışı kullanım amacıyla kordon kanı bankacılığı sadece Ankara Üniversitesi Kordon Kanı Bankasında yapılmaktadır (BMDW kodu: T1CB). Bu son derece pahalı işlem için şimdilik sağlanan DPT projesi kapsamında ücret alınmamaktadır. Bu banka henüz Sağlık Bakanlığından aldığı ruhsat gereği sadece Ankara Tıp, Hacettepe Tıp ve Zekai Tahir Burak Doğum hastanesinden kordon kanı bağışı kabul etmektedir. Vericilerden hangi sıklıkta kök hücre vermesi istenebilir? Vericinin bir kez kök hücre verdikten sonra Akraba dışı doku bankasında kayıtlı olarak kalması ya da kalmaması kendi seçimine bağlıdır. Bir kez bağış yaptıktan sonra yine bağış yapılmasında sağlık açısından bir sakınca bulunmamaktadır. Bazı durumlarda bağış yapılmış hastanın nakil sonrası hastalığının yetersiz düzelmesi, nüks etmesi ya da verilen hücrelerin tutmaması durumunda vericiden yeniden bağış yapması istenebilir. Gönüllü kök hücre bağışı yapmanın vericiye etkileri neler olabilir? Kemik iliği veya kandan kök hücre alımı nedeniyle doğabilecek, iş gücünü etkileyebilecek herhangi bir sorun bildirilmemiştir. Genellikle kemik iliğinin iğnelerle alındığı bölgelerde hafif ağrılar hissedilebilir. Vericilerin çoğu müdahaleden sonra kendilerini hastaneden hemen ayrılacak kadar iyi hissederler. Küçük bir bölümü ise ertesi gün hastaneden ayrılırlar. Vericinin kemik iliği verildikten sonra birkaç gün yoğun beden hareketleri gerektiren davranışlardan uzak durması önerilir. Kansızlık oluşursa bunun tedavisi verilir. Kandan kök hücre toplandığında ise genellikle işlemden sonra hastanede yatış gerekmemektedir. Tüm vericilerin bağıştan 3, 6 ve 12 ay sonra sağlık kontrolleri yapılır. Gönüllü verici kaydı olan kişinin fikir değiştirmesi durumunda ne olur? Verici olarak kayıt edilmiş olsa bile hiç kimse kök hücre bağışlaması konusunda zorlanamaz. Uygunluk belirlendikten sonra vericinin fikir değiştirmesi hastada büyük bir heyecan panik hatta üzüntüye yol açacaktır. Tabi ki hastanın başka verici bulunamaması nedeniyle tedavisinin sürdürülememesi ve hayatını kaybetmesi olasılığı da vardır. Bu nedenle baştan doku tiplendirilmesi amacıyla kan örneği verirken ilerde vazgeçme olasılığı yüksekse son derece zor temin edilen kaynakları heba etmemek için iyi düşünerek sisteme kaydolunmalıdır. Gönüllülerin kim için bağışta bulunacakları bilgisi nakil üzerinden en az bir yıl geçmeden ve alıcı ve vericilerin onayı olmadan tarama ve gönüllü verici merkezleri dışına çıkarılamaz.